De bestaande wijk als springplank voor vernieuwing

Hoe voeg je bij de herontwikkeling van een wijk waarde toe op een manier die niet ten koste gaat van de huidige bewoners en het bestaande karakter? Die vraag stelde Sanne Mensinga, hoofd klant & markt bij Dura Vermeer Renovatie Midden West, aan Merijn de Jong, architect bij Heren 5 Architecten en expert op het gebied van sociale ecosystemen. “De oplossing is geen pasklaar plan, maar een houding die je aanneemt.”

De interesse van Sanne naar het belang van het behoud van sociale structuren in wijken, stamt uit de tijd dat ze in een wijk kwam te wonen waar haar vrienden ‘nog niet dood gevonden wilden worden’. “Op mijn twintigste verhuisde ik naar een antikraakwoning in Bos en Lommer. Niemand snapte waarom. Het zou een achterstandswijk zijn, een lelijke wijk, een onveilige wijk, ga zo maar door. Maar ik dacht: jullie kijken niet goed, jullie zien al het moois niet.” ‘Al dat moois’ zat volgens Sanne namelijk niet in de gebouwde omgeving, maar in de sociale structuren. “Veel bewoners hebben niet de luxe om naar een andere wijk te verhuizen, dus doen ze er alles aan hun eigen wijk zo mooi en fijn mogelijk te maken. Er zijn veel sociale initiatieven en de sociale cohesie is groot.”

Missie

Uiteindelijk woonde Sanne tien jaar met veel plezier in de wijk. Ze ontwikkelde de intrinsieke motivatie om een bijdrage te leveren aan mensen in wijken waarop wordt neergekeken. De passie voor het thema leefbaarheid nam ze mee naar Renovatie Midden West. “Ik begon in een tijd dat een vernieuwingsvraagstuk in een wijk werd opgelost met een sloopkogel en nieuwbouw, maar sinds kort werken we vanuit een gebiedsgerichte aanpak waarin we kijken hoe we een gebied als geheel kunnen versterken.” En dit gaat verder dan alleen de gebouwde omgeving, legt Sanne uit. “We kijken onder meer naar hoe we de veiligheid en sociale cohesie kunnen verbeteren. Ik zie het als onze missie als renovatietak om het leven voor de bewoners in de wijk beter te maken. Dat we het niet alleen op technisch, maar ook op sociaal gebied beter achterlaten door onze ingrepen.”

Sociaal ecosysteem

Vanuit haar intrinsieke motivatie vond ze een sparringpartner in Merijn de Jong van Heren 5 Architecten. Merijn legt uit dat hij als architect kijkt naar de gebouwde stad, de fysieke gebouwen, en de geleefde stad, de sociale netwerken in een wijk. “Die sociale netwerken maken de wijk tot de leefomgeving die het is. Als je gaat slopen haal je dus niet alleen stenen weg, maar maak je ook een sociaal ecosysteem kapot.” Het risico daarvan is volgens de architect bijvoorbeeld dat de sociale cohesie krimpt en de veiligheid afneemt. “De mens en de betekenis van een plek staat voor ons daarom altijd centraal bij de herontwikkeling van een gebied.”

Clash?

Merijn werkt momenteel aan de herontwikkeling van de Kolenkitbuurt in Sanne’s oude wijk Bos en Lommer. De buurt wordt deels gesloopt, volledig gerenoveerd en er wordt flink verdicht. Bij het horen over Merijns opgave, rees bij Sanne de vraag: hoe vernieuw je deze buurt met respect voor het huidige karakter, de historie en de bewoners? “De Kolenkitbuurt is een naoorlogse buurt waar oorspronkelijk vooral witte gezinnen woonden. In de jaren ’70 zijn hier mensen met een migratieachtergrond gehuisvest, zonder aandacht voor het bestaande ecosysteem. Het gevolg was dat de oorspronkelijke bewoners vertrokken omdat het voor hen niet meer als thuis voelde. Er ontstond een wij-zijmentaliteit.” Nu, vijftig jaar later, dreigt hetzelfde te gebeuren nu yuppen hun oog laten vallen op de betaalbare wijk in Amsterdam. “Hoe zorg je dat oorspronkelijke bewoners de wijk als thuis blijven zien, maar dat er ook ruimte is voor nieuwkomers? Hoe kunnen wij daar als ontwerpers en bouwers een rol in spelen”, vraagt Sanne zich af.

Bewonersparticipatie

“De oplossing is geen pasklaar plan dat je overal kan uitrollen. De oplossing is een aanpak, een houding”, antwoordt Merijn. “We werken altijd bottom-up. We ontwerpen met de buurt, voor de buurt. En dat begint met het in kaart brengen van het sociale ecosysteem aan de hand van een participatiecollectief.” De architect legt uit dat in zo’n collectief een selectie betrokken buurtbewoners onder meer vertelt hoe zij de buurt beleven, wie de bewoners zijn, wat de sociale initiatieven zijn, hoe het is gesteld met de veiligheid, wat van belang is voor lokale ondernemers en wat de fysieke structuren zijn die de buurt uniek maken. “Wij analyseren aan de hand van de informatie uit het participatiecollectief wat in dit geval de Kolenkitbuurt, de Kolenkitbuurt maakt. We bouwen voort op de sterke elementen en zoeken oplossingen voor knelpunten. Zo wordt de bestaande buurt de springplank voor vernieuwing.”

Maatwerk

Om die vernieuwing succesvol te laten zijn, is participatie van bewoners volgens de architect cruciaal. “We kunnen pas echt waarde toevoegen, als we weten waar de bewoners behoefte aan hebben. En dat is bij elke wijk maatwerk.” Sanne knikt mee: “Wij ervaren dit vaak bij onze renovatieprojecten. Een corporatie kan bedenken wat volgens hen goed is voor de buurt, maar in de praktijk kan blijken dat bewoners behoefte hebben aan hele andere zaken. We kunnen het leven van wijkbewoners alleen verbeteren, als we weten waar zij tegenaan lopen. We moeten het samen doen.”

Eigen identiteit

In het geval van de Kolenkitbuurt is het credo van de vernieuwing aan de hand van de informatie uit het participatiecollectief ‘Kolenkit van buiten en nieuw van binnen’ geworden. Het houdt in grote lijnen in dat de buitenkant van de buurt nagenoeg onveranderd blijft. De belangrijke fysieke structuren in de wijk worden behouden, maar de binnenhoven worden aangepakt om de veiligheid in de buurt te vergroten en de sociale cohesie te versterken. “Het stukje herkenbaarheid en de bestaande infrastructuur bleek van groot belang voor de bewoners”, legt de architect uit.

Om te voldoen aan de verdichtingsopgave en de wens van jonge wijkbewoners die graag hun eigen plekje in de wijk willen, worden er ‘friendswoningen’ toegevoegd. Een nieuwe betaalbare woonvorm waarbij een ruime woonkamer wordt gedeeld, maar ieder zijn eigen slaapvertrek en keuken en badkamer heeft. En om een potentiele ‘clash’ tussen de oorspronkelijke en nieuwe bewoners te voorkomen, worden alleen woningen toegevoegd die qua look, ruimte en prijsklasse passen bij de bestaande woningen in de buurt. “Natuurlijk verschuift de identiteit van de buurt door de nieuwkomers, maar we houden de buurt wel in stand.”

Stapje voor stapje

Sanne luistert met een grote glimlach naar de woorden van Merijn. “Ik hoop dat zijn woorden net zo aanstekelijk werken op anderen als op mij. Ik zie bewonersparticipatie als het belangrijkste ingrediënt voor het creëren van het ultieme ontwerp.” Volgens Sanne is het betrekken van bewoners voor haar en haar collega’s bij de renovatietakken van Dura Vermeer net zo vanzelfsprekend als ademhalen, maar wordt dit nog niet door iedereen zo gevoeld. “Ik weet dat het voor veel aannemers voelt als een ‘moetje’, maar ik geloof dat het betrekken van bewoners en een gebiedsgerichte aanpak dé manieren zijn om onze wijken en het leven van de mensen in die wijken een stukje mooier te maken.” Merijn knikt instemmend: “We hebben de kans om impact te maken op een wijk. Creëer en bewandel een weg die zorgt voor draagvlak voor verandering. Samen maken we de wijken stapje voor stapje sterker.”